Historia Dolnego Śląska (Śląska) cz. 1

Historia Dolnego Śląska część 1. Przedpiastowska historia Śląska, Śląsk w państwie Piastów i w okresie rozbicia dzielnicowego. Powstanie księstw śląskich. Dolny Śląsk na rozdrożu pomiędzy Królestwem Czech a Królestwem Polski.

Historia Dolnego Śląska (Śląska) to cykl pięciu artykułów opisujących dzieje i losy Dolnego Śląska. Więcej informacji na temat artykułów, a także bibliografia, znajduje się pod tym linkiem.

PODROZDZIAŁY:

• Prahistoria – Najdawniejsze dzieje Śląska
• Przedpiastowska historia Śląska
• Dolny Śląsk (Śląsk) w państwie Piastów (990–1138 rok)
• Dolny Śląsk w okresie rozbicia dzielnicowego (1138–1289 rok)
• Dolny Śląsk między Królestwem Czech a Królestwem Polski (1289–1392 rok)

Prahistoria – Najdawniejsze dzieje Śląska

Pierwsze ślady człowieka na Dolnym Śląsku pochodzą z paleolitu (starsza epoka kamienia) sprzed 500 tys. lat. Zostały odnalezione w Trzebnicy, gdzie na stokach Winnej Góry odkryto wyroby krzemienne wykonane przez Homo erectus (człowieka wyprostowanego). Są to najstarsze ślady człowieka znalezione na terenie całego Śląska. W tamtym okresie pobyt człowieka na tych terenach nie miał charakteru ciągłego, czego przyczyną były okresowe zmiany klimatu i kolejne zlodowacenia. Przed stałym zasiedleniem Śląska tereny te były na przemian zasiedlane i opuszczane przez ludzi.

Z wczesnego mezolitu (środkowa epoka kamienia) pochodzą najstarsze odnalezione szczątki ludzkie na terenie Śląska. Zostały odnalezione na stanowisku w Krępnicy w Borach Dolnośląskich. Odnalezione fragmenty kości (być może pochodzące z pochówku ciałopalnego) datowane są na ok. 9000 lat.

W neolicie (młodsza epoka kamienia) po raz pierwszy na Śląsku pojawia się uprawa jadalnych roślin, a także udomowione zostały niektóre ze zwierząt. Pojawia się również wyrób ceramiki. Ludność przeszła do osiadłego trybu życia. Okres ten wiązany jest także z aktywnością na Śląsku kultury ceramiki wstęgowej i pucharów dzwonowatych.

Od XIV wieku p.n.e. na terenie Dolnego Śląsk występowała ludność tzw. kultury łużyckiej. Ludność ta wytwarzała broń i narzędzia z brązu, a od VIII wieku p.n.e. także z żelaza. Zajmowała się uprawą roli, w mniejszym stopniu hodowlą. Ich cechą charakterystyczną była kremacja zwłok i wkładanie do grobu urn z prochami. Jedno z największych cmentarzysk kultury łużyckiej odnaleziono w Domasławiu pod Wrocławiem. Upadek kultury łużyckiej nastąpił w V wieku p.n.e. i wiązany jest z napływem ludów z północy lub z najazdem plemion Scytów (groty strzał Scytów odnalezione zostały na Ślęży).

Od IV wieku p.n.e. Śląsk dostaje się pod wpływy Celtów, którzy osiedlili się na terenach sąsiednich Czech i Moraw. Celtowie przywędrowali na współczesne południowe tereny Polski przedostając się z południa przez Bramę Morawską, będącą najdogodniejszym przejściem między Karpatami a Sudetami. Na Dolnym Śląsku ich obecność wiązana jest najczęściej z okolicami Wrocławia i Ślęży. Celtowie koegzystowali i wymieszali się z lokalną ludnością i dali impuls do rozwoju cywilizacyjnego śląskich ziem, zwłaszcza w zakresie metalurgii. Niektórzy ich działalność wiążą z powstaniem słynnych starożytnych rzeźb kultowych na Masywie Ślęży (Niedźwiedź, Panna z rybą, Mnich). Obecność Celtów na Śląsku zanikła w II wieku p.n.e., co wiązane jest z aktywnością plemion germańskich.

Zamieszkująca wówczas Śląsk „barbarzyńska” ludność utrzymywała liczne kontakty z Rzymianami, czego dowodem jest odnajdywanie np. rzymskich monet. Przez terytorium Śląska przebiegał tzw. szlak bursztynowy łączący wybrzeża Bałtyku i Adriatyku. Kwitł handel i wymiana towarów. Dzięki wymianie handlowej z Cesarstwem Rzymskim na początku naszej ery obszar Śląska dostał się w obręb zainteresowań rzymskich geografów. W II wieku n.e. grecki astronom i kartograf Klaudiusz Ptolemeusz o swoim opisie Germanii i Sarmacji wymienia góry „Σούδητα” – Soudeta, które współcześnie utożsamiane są z Sudetami. Według antycznych źródeł Śląsk miał zamieszkiwać wówczas lud Lugiów. Przyjmuje się, że nazwa związek lugijski służyła jako określenie federacji plemion germańskich.

Przedpiastowska historia Śląska

W IV wieku n.e. rozpoczyna się wielka wędrówka ludów. Granice cesarstwa pękły pod naporem germańskich plemion, które szukały nowych przestrzeni do życia. Doprowadziło to również do częściowego wyludnienia Śląska. Szacuje się, że liczba ludności spadła do ok. 25%. Przerwana została wymiana handlowa i zamarła działalność dotychczasowych ośrodków. Dopiero w VI wieku nastąpiło ponowne ożywienie. W miejscu wyludnionych ziem wykrystalizowała się nowa kultura, która utrzymała ciągłość aż do czasów piastowskich – kultura wczesnosłowiańska. Kwestią sporną pozostaje pochodzenie Prasłowian, czy przybyli ze wschodu (teoria allochtoniczna), czy też wyłonili się z pozostałej ludności (teoria autochtoniczna).

Około 843 roku anonimowy mnich zwany Geografem Bawarskim w swoim opisie krajów i regionów z północnej strony Dunaju wymienia plemiona: Ślężan, Dziadoszan, Opolan i Gołęszyców, których tradycyjnie lokalizuje się na terytorium Śląska.

Na początku IX wieku na terenie Moraw i zachodniej Słowacji powstaje państwo wielkomorawskie. Niektórzy badacze uważają, że za czasów panowania Świętopełka (druga połowa IX wieku) swoim zasięgiem objęło również południową część Śląska. Sugerują to niektóre badania archeologicznie np. grodziska na Starym Książu. Z państwem wielkomorawskim wiązane jest również grodzisko w Gilowie (pow. dzierżoniowski), które należy do jednych z największych grodzisk. Państwo wielkomorawskie rozpadło się na początku X wieku.

Na gruzach państwa wielkomorawskiego rodzi się państwowość Czech pod wodzą rodu Przemyślidów. Pod panowanie czeskie przechodzi również obszar Śląska, choć nie wiadomo, kiedy dokładnie to nastąpiło. Czasem podaje się datę 921 rok (data śmierci czeskiego księcia Wratysława I). Istnieje także hipoteza mówiąca o pochodzeniu nazwy Wrocławia (łac. Wratislavia) właśnie od imienia czeskiego księcia Wratysława. Jednakże badania (dendrochronologiczne) prowadzone na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu wskazują, że najstarszy gród w tym miejscu powstał dopiero w połowie X wieku. W 973 roku powstaje biskupstwo w Pradze.

Dolny Śląsk (Śląsk) w państwie Piastów (990–1138 rok)

W drugiej połowie X wieku rodzi się państwo polskie Mieszka I, który za żonę obrał sobie Czeszkę Dobrawę z dynastii Przemyślidów, a następnie w 966 roku (ostatnio coraz powszechniej data ta budzi wątpliwości) przyjął chrzest. W latach 80. X wieku dobre stosunki między Polską a Czechami były już przeszłością, co zaowocowało konfliktem. W jego wyniku Śląsk dostał się pod panowanie Mieszka. W 990 roku została zdobyta Niemcza, jako jeden z ostatnich grodów. W celu umocnienia nowej piastowskiej granicy na Śląsku powstają nowe grody, zanikają zaś stare plemienne.

W 1000 roku cesarz Otton III wyrusza na pielgrzymkę do grobu św. Wojciecha w Gnieźnie. Książę Bolesław Chrobry (syn Mieszka I) wyszedł cesarzowi na powitanie na granicy swojego państwa. Tradycyjnie podaje się, że historyczne spotkanie obu władców nastąpiło w Iłowej koło Żagania (woj. lubuskie). Współcześnie przyjmuje się, że był to prawdopodobnie gród Ilua koło Szprotawy. W trakcie spotkania w Gnieźnie, które przeszło do historii pod nazwą zjazdu gnieźnieńskiego, postanowiono m.in. o utworzeniu biskupstwa we Wrocławiu z pierwszym biskupem Janem na czele.

Wkrótce po śmierci Ottona III wybucha wojna polsko-niemiecka, która przetoczyła się również przez teren Śląska. W 1017 roku wojska cesarza Henryka II oblegały gród w Niemczy. Dzięki wytrwałości obrońców gród nie został jednak zdobyty. W 1018 roku podpisano pokój w Budziszynie, na mocy którego Chrobry uzyskał Milsko i Łużyce.

W latach 30. X wieku nastąpił kryzys organizacji kościelnej na terenie Śląska. Do głosu zaczęły znowu dochodzić dawne pogańskie wierzenia, które nie zostały jeszcze całkowicie usunięte przez młode państwo piastowskie. W 1038 lub 1039 roku książę czeski Brzetysław I najechał na Polskę. Jego oddziały dotarły do Gniezna, które zostało splądrowane i zniszczone. W drodze powrotnej książę czeski obsadził swoimi wojskami grody na Śląsku, tym samym odrywając region na kilkanaście lat od państwa polskiego.

Powrót Śląska do państwa polskiego nastąpił ok. 1050 roku za czasów rządów Kazimierza I Odnowiciela. W 1054 roku doszło do zawarcia ugody w Kwedlinburgu pomiędzy Kazimierzem i Brzetysławem, na mocy której Śląsk pozostał w państwie polskim, ale w zamian władca Polski zobowiązał się do opłacania Czechom stałego trybutu. Trybut ten przestał być płacony za czasów rządów Bolesława II Szczodrego (syna Kazimierza Odnowiciela), co znowu doprowadziło do konfliktu z Czechami i księciem Wratysławem II. Po wygnaniu z Polski Bolesława Szczodrego władzę w kraju przejął jego brat Władysław I Herman. Unormował on stosunki z Czechami i w 1080 roku ożenił się z córką Wratysława Judytą, która jako posag wniosła ziemię kłodzką.

Po śmierci króla czeskiego Wratysława II, również i książę Władysław Herman zaprzestał płacenia trybutu, co skutkowało kolejnym czeskim najazdem w 1093 roku. Najazd ten spustoszył Śląsk do tego stopnia, że czeski kronikarz Kosmasa napisał: „na lewym brzegu Odry od Ryczyna do Głogowa, prócz grodu Niemcza, nie został żaden człowiek”. Książę Władysław ponownie był zmuszony do zapłaty trybutu. Wówczas w ramach podziału spornego terytorium, Śląsk przypadł najstarszemu synowi Władysława – Zbigniewowi, a ziemia kłodzka Bolesławowi III Krzywoustemu. Ostatecznie Bolesław Krzywousty w 1100 roku przejął kontrolę również nad całym Śląskiem.

Po śmierci Władysława I Hermana w 1102 roku terytorium państwa podzielone zostało na dwie dzielnice, z czego Śląsk ciągle przypadał Bolesławowi Krzywoustemu. Rychło doszło do konfliktu między braćmi, który zakończył się wygnaniem Zbigniewa. W konflikt wmieszali się również Czesi i Niemcy. W 1108 roku Bolesław szykując się do uderzenia na Czechy – zgodnie z podaniami – miał założyć gród dający początek Jeleniej Górze. Jednakże badania archeologiczne prowadzone na Wzgórzu Krzywoustego, domniemanym miejscu założenia grodu, nie potwierdziły tych podań. W obronie praw starszego brata do dziedzictwa wystąpił król niemiecki Henryk V, organizując w 1109 roku ekspedycję zbrojną do Polski, w czasie której doszło do słynnego oblężenia Głogowa. Jak twierdzi Gall Anonim, zakładnicy oddani przez grodzian w ręce króla, na czas początkowych negocjacji, zostali później wykorzystani jako żywe tarcze przez wojska niemiecko-czeskie w trakcie szturmu na gród. Dzięki zdecydowanej postawie obrońców, wojskom niemiecko-czeskim nie udało się zdobyć grodu i oblężenie zwinięto, ruszając dalej ku Wrocławiowi, z którego zdobywania jednak zrezygnowano. Wyprawa poniosła więc klęskę, a polski książę uzyskał korzystną pozycję w negocjacjach pokojowych.

W 1110 roku Bolesław Krzywousty rozpoczął kampanię przeciwko Czechom, przechodząc przez Sudety i atakując południowych sąsiadów z zaskoczenia. Według podań książę miał przejść wraz ze swoim wojskiem przez wysokie góry, które często utożsamiane są z Karkonoszami. Gall Anonim tak opisał to wydarzenie: „Wojowniczy zatem Bolesław, zebrawszy mnogie rycerstwo, otworzył nową drogę do Czech, w czym może być porównany z Hannibalem. Bolesław, chcąc najechać Czechy, zapuścił się w miejsca grozę budzące, gdzie przedtem nie stanęła ludzka stopa, wszedł niemal prostopadle w górę nie na jeden, lecz więcej niebotycznych szczytów […]”. Jednak z dużym prawdopodobieństwem możemy przypuszczać, że przekroczenie Sudetów nastąpiło w znacznie dogodniejszym miejscu, niż w Karkonoszach, które stanowią ich najwyższe pasmo. Zakończenie walk z Czechami nastąpiło na mocy układu zawartego nad Nysą Kłodzką w 1115 roku.

Chwilowa stabilizacja stosunków polsko-czeskich poprawiła sytuację w regionie. Piotr Włost, najsłynniejszy ówczesny możnowładca śląski i jeden z najbliższych doradców Bolesława Krzywoustego, przeprowadził serię fundacji kościołów i klasztorów m.in. nieistniejącego już opactwa benedyktynów św. Wincentego na Ołbinie i klasztoru dla kanoników regularnych św. Augustyna na Ślęży. Piotr Włost posiadał prawa własności do Ślęży, a ufundowanie tam klasztoru miało położyć kres pogańskiej funkcji góry.

W 1132 roku wybucha ponownie konflikt z Czechami, który zakończył się po kilku latach podpisaniem w 1137 roku pokoju w Kłodzku. W jego wyniku został ustalony ponowny podział spornego terytorium. Śląsk pozostał w Polsce, natomiast ziemia kłodzka (nie będąca historycznie częścią Śląska) i opawska znalazły się w granicach państwa czeskiego. Ponadto Czesi wyrzekli się przynależnego im dawniej trybutu. Wieloletnie wojny z Czechami doprowadziły do spustoszenia obszarów Przedgórza Sudeckiego.

Dolny Śląsk w okresie rozbicia dzielnicowego (1138–1289 rok)

W 1138 roku umiera książę Bolesław III Krzywousty, który w swoim testamencie podzielił państwo na mniejsze dzielnice dla swoich synów. Śląsk stał się dzielnicą dziedziczną najstarszego syna Władysława II Wygnańca. Oprócz Śląska, jako najstarszemu synowi, przysługiwała również dzielnica senioralna m.in. z ziemią krakowską. Śmierć Bolesława Krzywoustego stała się symboliczną datą kolejnego etapu w historii Dolnego Śląska, etapu rozbicia dzielnicowego, podziału na coraz mniejsze części i pojawienia się księstw śląskich.

Wkrótce dochodzi do konfliktu między synami Krzywoustego, ponieważ Władysław II zaczął dążyć do ponownego scalenia Polski, kosztem praw swoich braci do pozostałych dzielnic. Z jego rozkazu został pojmany i oślepiony Piotr Włost, który prawdopodobnie sprzeciwił się działaniom najstarszego syna. Sytuacja stawała się coraz bardziej skomplikowana i ostatecznie Władysław II w 1146 roku uciekł do Niemiec, żeby następnie przy pomocy niemieckiego króla Konrada III powrócić do kraju i spróbować odzyskać wpływy. Jego działania zakończyły się jednak niepowodzeniem, a władzę w śląskiej dzielnicy przejął jego brat Bolesław IV Kędzierzawy.

W 1148 roku legendarny śląski mistrz górniczy Laurentius Angelus odkrył złoża rudy żelaza w okolicach Kowar. Choć data ta budzi wątpliwości, dało to początek górniczej historii Dolnego Śląska.

W 1157 roku cesarz Fryderyk I Barbarossa przeprowadził wyprawę przeciwko Polsce pod hasłem obrony praw Władysława II do tronu. Bolesław Kędzierzawy poniósł klęskę i musiał uznać wyższość cesarza, ale nie zgodził się na powrót starszego brata, który wkrótce i tak umiera. Przełom nastąpił w 1163 roku, kiedy to Bolesław Kędzierzawy zezwolił na powrót do kraju synom Władysława II – Bolesławowi I Wysokiemu i Mieszkowi I Plątonogiemu. Objęli oni wspólnie władzę nad Śląskiem i ziemią lubuską. W 1172 roku Bolesław Wysoki zostaje zmuszony do opuszczenia swojej dzielnicy, aby rok później ponownie powrócić z pomocą Fryderyka Barbarossy.

W 1175 roku książę Bolesław Wysoki ufundował opactwo cystersów w Lubiążu. Wychowany na niemieckim dworze książę stara się przenosić na śląski grunt trendy panujące na zachodzie. Było to zapowiedzią kierunku, jaki wkrótce miał obrać Śląsk na następnych kilka stuleci.

W 1177 roku wybucha kolejny konflikt o władzę senioralną. W jego wyniku ponownie doszło do zmian w podziale terytorium. Większość Śląska, co prawda pozostała we władaniu Bolesława Wysokiego, ale dla Mieszka Plątonogiego wydzielono ostatecznie osobną dzielnicę z ziemią raciborską i cieszyńską wraz z dołączoną do nich ziemią bytomską i oświęcimską, które do tej pory były częścią dzielnicy krakowskiej. Wydzielono również na krótko dzielnicę głogowską dla Konrada (młodszego brata Bolesława i Mieszka), a także dzielnicę opolską dla Jarosława (syna Bolesława). W ten sposób już w ciągu niespełna 40 lat od śmierci Krzywoustego doszło do poważnego rozdrobnienia dzielnicy śląskiej. Coraz mniejsze dzielnice przeistaczają się powoli w samodzielne księstwa.

W 1201 roku umiera Jarosław, a jego dzielnica (księstwo opolskie) trafia z powrotem do dzielnicy jego ojca Bolesława Wysokiego. W tym samym roku umiera również Bolesław Wysoki, a władzę po nim przejmuje jego najstarszy syn Henryk I Brodaty.

W 1202 roku książę Henryk Brodaty ufundował klasztor cysterek w Trzebnicy, z którym związała się jego żona (późniejsza święta) Jadwiga.

W 1202 roku książę Mieszko Plątonogi zajmuje zbrojnie księstwo opolskie i włącza je do swoich dotychczasowych ziem (ziemi raciborskiej, cieszyńskiej, bytomskiej i oświęcimskiej). Powstaje dzielnica, którą możemy nazwać opolsko-raciborską. W ten sposób po raz pierwszy w historii zarysowało się terytorialnie coś, co w przyszłości zostanie nazwane Górnym Śląskiem. Potomkowie Mieszka zaczynają tytułować się książętami opolskimi. Powoli historia Górnego Śląska oddziela się w tym miejscu od Dolnego Śląska.

W 1210 roku książę Henryk Brodaty włączył do swojej dzielnicy utraconą ziemię lubuską.

W pierwszej połowie XIII wieku rozpoczyna się akcja kolonizacyjna na śląskich ziemiach. Na dotychczas niezagospodarowane tereny książę Henryk Brodaty sprowadza osadników z zachodu, głównie z terenów Rzeszy. Osadnicy zakładają nowe wsie, płacą czynsze i przyczyniają się do rozwoju gospodarczego Śląska. Lokowane są pierwsze miasta (na prawie magdeburskim i średzkim) Złotoryja (1211 rok), Lwówek Śląski (1217 rok) i Środa Śląska (1235 rok). Akcję sprowadzania niemieckich kolonizatorów kontynuują kolejni Piastowie Śląscy. Następuję również rozwój górnictwa. Na Dolnym Śląsku zarysowuje się kilka górniczych ośrodków m.in. okolice Złotoryi, Lwówka Śląskiego, Srebrnej Góry i Złotego Stoku. W poszukiwaniu nowych miejsc wydobycia cennych kruszców pomagają sprowadzeni na Śląsk legendarni Walonowie (Walończycy).

W pierwszej połowie XIII wieku pojawiają się na Dolnym Śląsku zakony nowego typu – dominikanie i franciszkanie. Jako pierwsi pojawili się dominikanie, sprowadzeni z Krakowa do Wrocławia w 1226 roku przez biskupa wrocławskiego Wawrzyńca. W latach 30. XIII wieku w stolicy Śląska pojawili się również franciszkanie.

W 1226 roku po raz pierwszy w historii pojawia się wizerunek śląskiego orła – na pieczęci księcia opolskiego Kazimierza I (syna Mieszka Plątonogiego). Więcej na temat historii orła Piastów Śląskich (herbu Śląska) można przeczytać w tym artykule.

W 1227 roku książę Henryk Brodaty ufundował klasztor cystersów w Henrykowie.

W 1230 roku umiera książę opolski Kazimierz I. Jego księstwo opolskie obejmuje opieką (z powodu małoletnich synów zmarłego) książę Henryk Brodaty, który wkrótce po przejęciu kontroli nad innymi dzielnicami rozbitego państwa polskiego staje się najpotężniejszym z żyjących Piastów. Oprócz swojej dziedzicznej dzielnicy Henryk Brodaty zdobywa kontrolę również nad ziemią lubuską, krakowską, sandomierską i lewobrzeżną częścią Wielkopolski, zbliżając się tym samym do scalenia rozbitego kraju. Warto również podkreślić, że za jego panowania dzielnica śląska stała się najbardziej rozwiniętą gospodarczo ze wszystkich dzielnic. Książę Henryk I Brodaty umiera 1238 roku przekazując władzę swojemu synowi Henrykowi II Pobożnemu.

W 1241 roku dochodzi do najazdu mongolskiego na Polskę. Wojska mongolskie po przejściu przez wschodnią część kraju docierają do Dolnego Śląska, gdzie oblegają bezskutecznie gród na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu. Do walnej bitwy dochodzi jednak pod Legnicą, gdzie książę Henryk Pobożny zgromadził połączone siły rycerstwa śląskiego, wielkopolskiego, resztek małopolskiego oraz posiłków dostarczonych przez zakony rycerskie (krzyżaków, joannitów i templariuszy). W trakcie walnej bitwy wojska mongolskie rozgromiły połączone siły rycerstwa chrześcijańskiego. W czasie bitwy ginie również sam Henryk Pobożny, któremu według podań Mongołowie odcięli głowę. Po wygranej bitwie wojska mongolskie opuściły region wycofując się na południe. Przedwczesna śmierć Henryka Pobożnego zaprzepaściła szansę na wcześniejsze zjednoczenie państwa polskiego. Samo przejście wojsk mongolskich przez Dolny Śląsk doprowadziło do znacznego spustoszenia regionu.

Po śmierci księcia Henryka II Pobożnego władzę w dzielnicy (księstwie śląskim) przejął jego najstarszy syn Bolesław II Rogatka. W 1242 roku Bolesław Rogatka dokonuje ponownej (prawdopodobnie drugiej) lokacji Wrocławia. Pierwsze miasto zostało doszczętnie zniszczone w czasie niedawnego oblężenia mongolskiego.

24 lutego 1242 roku we Lwówku Śląskim książę Bolesław Rogatka organizuje pierwszy w historii turniej rycerski na Śląsku.

W 1248 roku wybucha konflikt pomiędzy synami zabitego Henryka Pobożnego. Przyczyną konfliktu był podział schedy po ojcu. W jego wyniku dzielnica (dotychczasowe księstwo śląskie) została podzielona na trzy odrębne księstwa: księstwo wrocławskie przypadło Henrykowi III Białemu, księstwo legnickie Bolesławowi II Rogatce, a księstwo głogowskie Konradowi I.

W 1249 roku popadający w długi książę Bolesław Rogatka zastawił ziemię lubuską arcybiskupowi magdeburskiemu. Terytorium to już nigdy nie powróciło w ręce książąt śląskich, a ostatecznie zostało przejęte przez margrabiów brandenburskich.

W drugiej połowie XIII wieku następuje ponowne ożywienie gospodarcze po stagnacji wywołanej przez najazd mongolski. Przyspiesza akcja kolonizacyjna sprowadzania nowych osadników. Osadnictwo na prawie niemieckim doprowadza do powstania licznych nowych wsi i reorganizacji już istniejących. Lokowane są również kolejne nowe miasta, wśród tych dolnośląskich możemy wymienić Brzeg, Dzierżoniów, Legnicę, Oleśnicę, Świdnicę, Oławę, Głogów czy Jelenią Górę. Wraz z rozwojem miast pomału wyłania się nowa warstwa społeczna – klasa mieszczańska. Szacuje się, że wówczas średnio w miastach żyło ponad 110 tys. osób, czyli (w odniesieniu do samego Dolnego Śląska) ok. 27% populacji całego regionu. Do największych ówczesnych miast możemy zaliczyć: Wrocław (13–15 tys.), Legnicę (9–11 tys.), Lwówek Śląski (9–11 tyś.), Głogów (9–10 tys.) i Świdnicę (8–10 tys.). Wrocław urósł więc do rangi nie tylko największego miasta na Śląsku, ale i również jednego z największych miast w środkowej Europie.

W drugiej połowie XIII wieku następuje również wzrost znaczenia Królestwa Czech pod rządami króla Przemysła II Otokara. Piastowie Śląscy powoli dostają się w orbitę czeskich wpływów. Książęta śląscy biorą udział w uroczystościach koronacyjnych w Pradze, a król czeski występuje jako rozjemca w śląskich sporach.

W 1266 roku umiera książę wrocławski Henryk III Biały pozostawiając po sobie małoletniego syna Henryka IV Prawego (Probusa). W 1267 roku papież Klemens IV kanonizuję Jadwigę Śląską, żonę Henryka Brodatego. Jadwiga po śmierci uznana została za patronkę Śląska.

W 1270 roku rządy w księstwie wrocławskim przejmuje już pełnoletni Henryk IV Prawy.

W 1270 roku w tzw. księdze henrykowskiej, sporządzonej w opactwie cystersów w Henrykowie, pojawia się po raz pierwszy w historii zapisane zdanie w języku polskim: „Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai”, czyli „Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj”, co możemy przetłumaczyć na współczesny język jako „Daj, niech ja pomielę, a ty odpoczywaj”.

W 1273 roku umiera książę głogowski Konrad I, a jego księstwo zostaje podzielone pomiędzy synów. Księstwo głogowskie otrzymał Henryk III Głogowczyk, księstwo żagańskie Przemko I, a księstwo ścinawskie Konrad II Garbaty. Tym samym dochodzi do jeszcze większego rozdrobnienia dawnej dzielnicy śląskiej.

W 1277 roku książę wrocławski Henryk Prawy został uwięziony przez Bolesławę Rogatkę na zamku we Wleniu. Powodem były żądania terytorialne księcia legnickiego. Książę Henryk Prawy w końcu odzyskał wolność, ale utracił 1/6 terytorium swojego księstwa.

W 1278 roku Henryk Prawy na krótko we władanie otrzymał ziemię kłodzką. Jest to jeden z momentów w historii Śląska, kiedy ziemia kłodzka nie będąca historycznie częścią Śląska, staje się dominium władcy śląskiego.

W 1278 roku umiera książę legnicki Bolesław II Rogatka. Jego księstwo zostało podzielone pomiędzy trzech synów. Księstwo legnickie otrzymał Henryk V Gruby, księstwo jaworskie Bolko I Surowy, a księstwo lwóweckie Bernard Zwinny. Podział dzielnicy śląskiej pogłębił się jeszcze bardziej. Bolesław Rogatka przeszedł do historii jako książę o „rogatej duszy”. Jego liczne konflikty z innymi książętami śląskimi, nieustannie toczone wojny i otaczanie się rycerzami wątpliwej renomy sprawiły, że przeszedł on do historii jako książę awanturnik.

18 marca 1281 roku książę lwówecki Bernard Zwinny dokonał na rzecz zakonu joannitów darowizny ziem wraz z ciepłymi źródłami w pobliżu Jeleniej Góry. Rozpoczyna się historia uzdrowiskowych Cieplic. Książę Bernard Zwinny umiera bezdzietnie w 1286 roku, a jego księstwo lwóweckie zostało włączone do księstwa jaworskiego rządzonego przez Bolka Surowego.

W 1289 roku książę bytomski Kazimierz II złożył hołd lenny przyszłemu królowi czeskiemu Wacławowi II. Był to pierwszy hołd złożony władcy Czech przez księcia śląskiego. Zapowiedział on nowy etap w historii Śląska i drogę, jaką już wkrótce mieli obrać pozostali z Piastów Ślaskich.

Dolny Śląsk między Królestwem Czech a Królestwem Polski
(1289–1392 rok)

W latach 80. XIII wieku książę Henryk Prawy rozpoczął starania o zjednoczenie rozbitych ziem polskich i uzyskanie korony królewskiej. Choć książę w swojej walce pozyskał kilku sprzymierzeńców to umiera (prawdopodobnie otruty) w 1290 roku. Ponieważ umarł nie doczekawszy się potomka swoje księstwo przekazał swojemu kuzynowi księciu głogowskiemu Henrykowi Głogowczykowi. Ponadto ziemia kłodzka powróciła do Korony Czeskiej. Dodatkowo jednym z najważniejszych postanowień Henryka Prawego było przyznanie biskupom wrocławskim całkowitej władzy nad ziemią nysko-otmuchowską. W ten sposób terytorium to stało się niezależnym księstwem biskupim. Od tego momentu każdorazowo biskup wrocławski tytułował się również księciem nyskim.

Jednocześnie z postanowieniami testamentu Henryka Prawego nie mogli pogodzić się wrocławscy mieszczanie. Nie dopuścili oni do objęcia władzy przez Henryka Głogowczyka, a w zamian wybrali księcia legnickiego Henryka V Grubego. Doszło do kolejnego konfliktu między śląskimi władcami. W 1291 roku książę Henryk Głogowczyk zajął zbrojnie część spornego terytorium. Henryk Gruby, aby uzyskać w tym konflikcie neutralność swojego brata księcia jaworskiego Bolka I Surowego, przekazał mu południową część księstwa wrocławskiego m.in. ze Świdnicą, Strzegomiem, Kamienną Górą, Dzierżoniowem, Strzelinem i Ziębicami. Był to kolejny z etapów poszerzania władzy i konsolidacji rozbitego śląskiego terytorium przez Bolka Surowego.

W 1292 roku Bolko Surowy sprowadza do Krzeszowa cystersów z Henrykowa, nadając im liczne przywileje ziemskie, stając się jednocześnie fundatorem krzeszowskiego opactwa.

W 1293 roku książę Henryk Głogowczyk porwał i uwięził księcia Henryka Grubego. Po kilku miesiącach przetrzymywania w ciasnej klatce Henryk Gruby zgodził się na kolejne ustępstwa terytorialne na rzecz Henryka Głogowczyka. Niewola odcisnęła się jednak mocno na jego zdrowiu i w 1296 roku Henryk Gruby umiera. Ponieważ książę pozostawił małoletnich synów opiekę nad jego księstwem (księstwo legnickie wraz z pozostałością księstwa wrocławskiego) przejął jego brat książę Bolko Surowy.

W 1300 roku na króla Polski koronował się król czeski Wacław II, który już wcześniej wmieszał się w sprawy rozbitego państwa polskiego. Wcześniej Wacław II opanował Małopolskę i zhołdował sobie dodatkowo księstwa śląskie: opolskie, raciborskie i cieszyńskie.

W 1301 roku umiera książę jaworski – zwany też świdnicko-jaworskim – Bolko I Surowy. Dzięki swojej ambitnej i sprytnej polityce książę skonsolidował znaczny fragment rozbitej dzielnicy śląskiej. U szczytu swojej potęgi kierowane przez niego państwo rozciągało się od Bolesławca aż do Paczkowa. Historia Dolnego Śląska zapamiętała Bolka Surowego jako zdolnego władcę, poszerzającego zasięg swojego księstwa, a przede wszystkim jako budowniczego zamków. Bolko Surowy zbudował i rozbudował znakomitą większość zamków na południowym Dolnym Śląsku m.in. tak znane zamki jak: Książ, Grodno, Rogowiec, Cisy, rozbudował Bolków i wielu innych śląskich warowni. Sam książę tytułował się „Panem na Książu”. Książę Bolko I Surowy został pochowany w ufundowanym przez siebie opactwie cystersów w Krzeszowie. Samo opactwo stało się z czasem nekropolią dla książąt z linii świdnicko-jaworskiej. Po śmierci Bolka Surowego jego księstwo zostało podzielone pomiędzy trzech synów. Księstwo jaworskie otrzymał Henryk I, księstwo świdnickie Bernard Stateczny, a księstwo ziębickie Bolko II.

W 1305 roku umiera król Wacław II. Władzę po nim dziedziczy jego syn Wacław III, ale i on umiera (zamordowany) rok później. Tym samym wygasa dynastia Przemyślidów.

W 1306 roku książę głogowski Henryk III Głogowczyk opanował Wielkopolskę. Henryk Głogowczyk był kolejnym ze śląskich Piastów, który miał aspiracje na zjednoczenie ziem polskich. Książę umiera w 1309 roku pozostawiając po sobie pięciu synów, którzy ostatecznie dzielą miedzy sobą ziemie ojca, zaprzepaszczając szansę na zjednoczenie i doprowadzając do upadku znaczenia księstwa.

W 1310 roku na tronie czeskim zasiada Jan Luksemburski, pierwszy król Czech z dynastii Luksemburgów. Wysuwa on również roszczenia w stosunku do tronu polskiego.

W 1311 roku dochodzi do walk pomiędzy synami nieżyjącego już Henryka Grubego, którzy zaczynają kłócić się o schedę po ojcu. Nastąpił podział ojcowizny na trzy części. Księstwo wrocławskie przypadło Henrykowi VI Dobremu, księstwo legnickie Władysławowi, a księstwo brzeskie Bolesławowi III Rozrzutnemu. Wkrótce Bolesław Rozrzutny zajął księstwo legnickie, tym samym dając początek linii książąt legnicko-brzeskich.

W 1319 roku książę jaworski Henryk I przejmuje na krótko część Górnych Łużyc. Ostatecznie w księstwie jaworskim pozostał Lubań, Leśna oraz zamki Czocha i Świecie.

W 1320 roku w Krakowie na króla Polski koronuje się Władysław I Łokietek. Śląsk znalazł się pomiędzy dwoma rywalizującymi ze sobą królami – Władysławem Łokietkiem i Janem Luksemburskim.

W drugiej i trzeciej dekadzie XIV wieku pogłębił się proces podziału Śląska. Wraz z wymieraniem kolejnych pokoleń Piastów Śląskich, którzy zazwyczaj posiadali po kilku synów pretendujących do spadku, następował jeszcze głębszy podział na coraz drobniejsze księstwa. W latach 1318–1322 doszło do największego rozdrobnienia dawnej dzielnicy śląskiej. Łącznie istniało wówczas 21 księstw: kozielskie, bytomskie, opolskie, raciborskie, niemodlińskie, strzeleckie, cieszyńskie, oświęcimskie, toszeckie, głogowskie, żagańskie, ścinawskie, oleśnickie, namysłowskie, brzesko-legnickie, wrocławskie, świdnickie, jaworskie, ziębickie, a także księstwo opawskie (należące do bocznej linii Przemyślidów) i księstwo biskupie nyskie (należące do biskupów wrocławskich).

Jednocześnie księstwa śląskie coraz mocniej ulegały wpływom króla Jana Luksemburskiego, głównie księstwa górnośląskie. W 1327 roku aż sześć książąt górnośląskich złożyło hołd lenny królowi czeskiemu: książę niemodliński, cieszyński, kozielski, raciborski, oświęcimski i opolski. W tym samym roku książę wrocławski Henryk VI Dobry zapisał królowi czeskiemu swoje księstwo w zamian za opiekę, 1000 grzywien rocznej pensji i dożywotnie władanie ziemią kłodzką. Duży wpływ na decyzję Henryka Dobrego mieli wrocławscy mieszczanie, którzy woleli dostać się pod panowanie potężnego króla czeskiego, niż dopiero co odrodzonego państwa polskiego. Niemałe znaczenia miał również fakt potwierdzenia przez Jana Luksemburskiego przywilejów dla mieszczan wrocławskich. Również król Władysław Łokietek posiadał swoich sprzymierzeńców na Śląsku, jego córka Kunegunda wyszła za mąż za księcia świdnickiego Bernarda Statecznego.

W 1326 roku umiera książę świdnicki Bernard Stateczny, a księstwo po nim przejmuje jego syn Bolko II Mały. Bernard Stateczny przez lata swoich rządów umocnił malutkie księstwo świdnickie.

W 1329 roku pod wpływem presji, obietnic, a nawet gróźb, kolejni książęta śląscy złożyli hołd lenny Janowi Luksemburskiemu: książę oleśnicki, legnicko-brzeski, żagański i ścinawski. Na Dolnym Śląsku niezależne pozostały już tylko cztery księstwa: głogowskie, świdnickie, jaworskie, ziębickie i księstwo biskupie nyskie.

W 1331 roku miała miejsce wyprawa krzyżacko-luksemburska przeciwko Polsce. Wojska czeskie idące z posiłkami dla krzyżaków zostały jednak zatrzymane pod Niemczą przez Bolka II Małego. Dzięki działaniom księcia świdnickiego król Władysław Łokietek pobił osamotnionych krzyżaków w bitwie pod Płowcami. Przy okazji wyprawy Jan Luksemburski postanowił rozliczyć się z księstwem głogowskim, którego dotychczasowy władca książę głogowski Przemko zmarł bezpotomnie, prawdopodobnie otruty. Jan Luksemburski zajął Głogów, a pozostałą część księstwa odkupił od spadkobierców, tym samym księstwo głogowskie zostało włączone do ziem Korony Czeskiej.

W 1333 roku umiera król Polski Władysław I Łokietek, a jego miejsce zajmuje jego syn Kazimierz III Wielki.

W 1335 roku umiera książę wrocławski Henryk VI Dobry. Zgodnie z jego wolą księstwo wrocławskie zostało włączone do ziem Korony Czeskiej.

W 1335 roku król Kazimierz Wielki doprowadził do zawarcia dwóch układów (trenczyńskiego i wyszehradzkiego) z królem Janem Luksemburskim. Król Czech wyrzekł się swoich roszczeń do tronu polskiego, a w zamian król Polski wyrzekł się roszczeń do księstw śląskich już przejętych i zhołdowanych przez Czechów i dodatkowo zobowiązał się do zapłacenia 20 tys. kop praskich groszy odszkodowania.

W 1336 roku książę ziębicki Bolko II, zadłużony i zastraszony zbrojną czeską interwencją, złożył hołd lenny królowi Janowi Luksemburskiemu.

W 1339 roku wybuchł konflikt między królem Janem Luksemburskim a biskupem wrocławskim Nankierem. Konflikt został zażegnany po dwóch latach, a w 1342 roku nowy biskup wrocławski Przecław z Pogorzeli uznał zwierzchnictwo królów czeskich nad księstwem biskupim nyskim. Takim oto sposobem jedynymi niezależnymi księstwami pozostały księstwa świdnickie i jaworskie. Próba zrzucenia zwierzchnictwa czeskiego, jak w przypadku nowego księcia żagańskiego Henryka V Żelaznego, który początkowo nie chciał złożyć hołdu, zakończyły się niepowodzeniem.

W 1339 roku król Kazimierz Wielki wydał tzw. akt krakowski, w którym ponownie zrzekł się roszczeń do zhołdowanych i przejętych już przez króla czeskiego księstw śląskich.

W 1340 roku Legnica jako pierwsze miasto na Śląsku wprowadza ordunki (przepisy) przeciwpożarowe.

W 1344 roku w Pradze zostało utworzone arcybiskupstwo, a pierwszym arcybiskupem praskim został Arnoszt z Pardubic. Arcybiskup Arnoszt wychował się w Kłodzku i został pochowany w kłodzkim kościele pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.

W 1345 roku wybucha wojna polsko-czeska. Wojska czeskie atakują księstwo świdnickie (sprzymierzone z Kazimierzem Wielkim) i zajmują na krótko Kamienną Górę.

W 1346 roku umiera książę jaworski Henryk I. Książę umiera bezdzietnie, a dzięki wcześniej zawartemu porozumieniu księstwo jaworskie przejmuje jego bratanek książę Bolko II Mały, natomiast dzierżawione miasta Lubań i Leśna powróciły do Górnych Łużyc. Tym samym Bolkowi Małemu udało się zjednoczyć przynajmniej część ziem skonsolidowanych dawniej przez jego dziadka Bolka I Surowego. Książę Bolko II Mały wraz ze swoim księstwem świdnicko-jaworskim pozostał ostatnim niezależnym piastowskim księciem na terenie całego Śląska.

W 1349 roku dochodzi we Wrocławiu i Świdnicy do pogromów ludności żydowskiej.

Szacuje się, że w połowie XIV wieku na całym Śląsku żyło ok. 475 tys. osób, z czego na obszar Dolnego Śląska przypadało 320 tys. osób, czyli ok. 70% populacji całego regionu. Znacząco pogłębił się proces transformacji struktur społecznych związanych z napływem obcych osadników.

W 1350 roku książę Bolko II Mały, pozostający wciąż bez męskiego potomka, doprowadził do zawarcia porozumienia z nowym królem czeskim Karolem IV Luksemburskim. Bolko Mały, w przypadku swojej bezpotomnej śmierci, zobowiązał się przekazać swoje księstwo jako wiano dla swojej bratanicy Anny. Anna natomiast miała wyjść za mąż za Wacława syna króla czeskiego. Jednocześnie Bolko Mały zagwarantował sobie i swojej żonie Agnieszce prawo dożywotniego rządzenia księstwem. Do zaplanowanego ślubu jednak nie doszło, ponieważ Wacław zmarł w 1351 roku. W związku z tym w 1353 roku Karol IV, który niedawno owdowiał, sam postanowił ożenić się z młodziutką Anną.

W 1356 roku król Kazimierz Wielki zrzekł się praw do pozostałych części Śląska.

W 1366 roku pojawia się pierwsza pisemna wzmianka o hucie szkła w Szklarskiej Porębie. W tym samym roku książę Bolko Mały zezwolił na drążenie sztolni w Starym Zdroju (dziś dzielnica Wałbrzycha), co jest prawdopodobnie pierwszą wzmianką o górnictwie węgla kamiennego na Śląsku. W 1367 roku na ratuszu we Wrocławiu zamontowano pierwszy mechaniczny zegar.

W 1368 roku umiera bezdzietnie książę świdnicko-jaworski Bolko II Mały. Po jego śmierci, zgodnie z zawartym układem, rządy w księstwie przejęła jego żona księżna Agnieszka Habsburżanka. Książę Bolko Mały, podobnie jak jego dziadek Bolko Surowy, przeszedł do historii jako sprawny władca. Umocnił on znacznie swoje księstwo, rozbudował wiele zamków, dbał o rozwój gospodarczy. Za jego rządów Świdnica stała się jednym z najważniejszych ośrodków gospodarczych w regionie. Choć rządy po Bolku Małym kontynuowała Agnieszka, to de facto (choć jeszcze nieformalnie) księstwo było już w rękach króla czeskiego.

W 1387 roku we Wrocławiu powstał pierwszy wodociąg.

W 1392 roku umiera księżna Agnieszka. Księstwo świdnicko-jaworskie, jako ostatnie niezależne księstwo śląskie, przeszło formalnie pod panowanie czeskie. Śmierć księżnej Agnieszki stała się symboliczną datą zakończenia tego etapu historii Dolnego Śląska.