Sudety to góry obejmujące swoim zasięgiem południową część województwa dolnośląskiego. Stanowią również naturalną granicę pomiędzy Polską a Republiką Czeską. Historycznie od wieków były również granicą pomiędzy dwoma krainami – Śląskiem i Czechami. Sudety pod względem przyrodniczym i krajobrazowym stanowią najcenniejszy fragment regionu. Są obszarem niezwykle atrakcyjnym turystycznie, bogatym nie tylko w osobliwości przyrody, ale i również we wszelkiego rodzaju zabytki. Sprawdź, dlaczego warto odwiedzić Sudety.
Sudety – Podstawowe informacje
Sudety są łańcuchem górskim będącym częścią Masywu Czeskiego. Przechodzą przez terytorium trzech państw: Polski, Czech i Niemiec. Cały łańcuch ma kształt łuku o długości około 340 km. Ciągnie się od zachodu w okolicach Drezna (Dresdner Heide – najdalej na zachód wysunięta część Sudetów) aż do Bramy Morawskiej na wschodzie. Wschodnia granica Sudetów jest wyraźnie zaakcentowana i dobrze widoczna w terenie. Natomiast zachodnia granica jest słabo zaznaczona, stąd jest również przedmiotem wielu sporów. Sudety na zachodzie stykają się z Górami Połabskimi, a na wschodzie Brama Morawska oddziela je od Karpat. Najwyższym szczytem Sudetów jest Śnieżka (czes. Sněžka, niem. Schneekoppe), wznosząca się na wysokość 1603 m n.p.m., położona w Karkonoszach w Sudetach Zachodnich.
Sudety są łańcuchem górskim stanowiącym naturalną granicę pomiędzy państwami. Tak było często w historii, tak jest również współcześnie. Wzdłuż Sudetów przebiega przede wszystkim polsko-czeska granica państwowa. Ponadto wzdłuż Nysy Łużyckiej, biegnącej przez góry i pogórze, przebiega również granica polsko-niemiecka, a przez Pogórze Łużyckie i fragment Kotliny Żytawskiej oraz Gór Łużyckich granica czesko-niemiecka. Ciekawostka, w wielu miejscach granica przebiega dokładnie tak samo jak przed II wojną światową. Z tą różnicą, że rozdziela już inne państwa, czego ślady widzimy na gdzieniegdzie zachowanych przedwojennych znakach (słupkach) granicznych.
Podział fizjograficzny Sudetów
Sudety są łańcuchem górskim i zarazem regionem fizycznogeograficznym w randzie subprowincji. Cały łańcuch górski dzieli się na mniejsze części tzw. makroregiony, wśród nich wyróżniamy następujące makroregiony: Sudety Zachodnie, Sudety Środkowe, Sudety Wschodnie i Przedgórze Sudeckie. Dodatkowo każdy z makroregionów dzieli się na mniejsze części tzw. mezoregiony. Zazwyczaj wśród mezoregionów wyróżniamy poszczególne pasma górskie, masywy czy kotliny śródgórskie. Podział fizjograficzny Sudetów jest niezwykle skomplikowany. Po części wpływ na to ma skomplikowana budowa geologiczna gór, częściowo również burzliwa historia regionu. Często kryterium przebiegu granicy między dwoma pasmami ma charakter historyczny. Dodatkowo nie ma jednego wspólnego podziału Sudetów. Różnice widzimy np. między podziałem stosowanym w Polsce, a tym opracowanym w Czechach. Rozbieżności widzimy również w podziałach opracowanych przez polskich geografów. Niektóre fragmenty Sudetów mają charakter sporny, co do ich przynależności do konkretnego pasma. W niniejszym artykule, tak samo jak i na całym blogu, stosuję podział opracowany przez prof. Jacka Potockiego. Na jego podstawie (z drobnymi zmianami) opracowałem własną interaktywną mapę podziału Sudetów na mezoregiony. Zamieszczam ją poniżej.
Należy pamiętać, że łańcuch górski Sudetów ma charakter transgraniczny, przechodzi przez terytorium trzech państw: Polski, Czech i Niemiec. Poniżej zamieszczam listę sudeckich mezoregionów znajdujących się na terytorium województwa dolnośląskiego.
Sudety Zachodnie
- Kotlina Żytawska
- Góry Izerskie
- Pogórze Izerskie
- Karkonosze → link do opisu
- Kotlina Jeleniogórska
- Rudawy Janowickie
- Góry Kaczawskie
- Pogórze Kaczawskie
Sudety Środkowe
- Kotlina Kamiennogórska
- Góry Jastrzębie (niewielki fragment w okolicach Okrzeszyna)
- Góry Kamienne
- Góry Wałbrzyskie
- Pogórze Wałbrzyskie
- Góry Sowie
- Góry Bardzkie
- Obniżenie Nowej Rudy
- Obniżenie Ścinawki
- Kotlina Kłodzka
- Góry Stołowe
- Góry Bystrzyckie
- Góry Orlickie
- Pogórze Orlickie
Sudety Wschodnie
- Góry Złote
- Masyw Śnieżnika
Przedgórze Sudeckie
- Wzgórza Strzegomskie
- Równina Świdnicka
- Masyw Ślęży
- Obniżenie Podsudeckie
- Kotlina Dzierżoniowska
- Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie
- Obniżenie Otmuchowskie
Poniżej zamieszczam grafikę przedstawiającą przebieg pasm górskich, pogórzy, masywów i wzgórz.
Szczyty Sudetów
Sudety raczej nie należą do gór wysokich. Ich najwyższy szczyt Śnieżka wznosi się na wysokość 1603 m n.p.m., czasem podawana jest również wysokość 1602 m n.p.m. Śnieżka jest również najwyższym szczytem Republiki Czeskiej. Tylko 4 szczyty Sudetów przekraczają symboliczną wysokość 1500 m. Wszystkie z nich znajdują się w Karkonoszach, są to:
- Śnieżka – 1603 m n.p.m.
- Luční hora – 1555 m n.p.m.
- Studniční hora – 1554 m n.p.m.
- Wielki Szyszak – 1509 m n.p.m.
Poniżej mapa z zaznaczonymi najwyższymi 13 szczytami Sudetów.
Każdy z makroregionów ma również swoje najwyższe kulminacje.
- Sudety Zachodnie – Śnieżka (czes. Sněžka) 1603 m n.p.m.
- Sudety Środkowe – Wielka Desztna (czes. Velká Deštná) 1115 m n.p.m.
- Sudety Wschodnie – Pradziad (czes. Praděd) 1491 m n.p.m.
W stosunku do Sudetów czasem można spotkać się również z określeniem „Sudety Wysokie”, które odnoszą się do Karkonoszy, Wysokiego Jesionika i Masywu Śnieżnika, jako pasm wyróżniających się pod względem wysokości od pozostałych.
Powstanie i budowa geologiczna Sudetów
W wielu publikacjach pojawia się często informacja o tym, iż Sudety to góry stare. Nie jest to do końca określenie prawdziwe. W rzeczywistości Sudety to góry młode, ale skały z jakich są zbudowane są stare. Sudety po raz pierwszy zostały wypiętrzone w czasie orogenezy hercyńskiej. Procesy te miały miejsce około 320–300 mln lat temu. Wtedy też doszło do metamorfizacji (przeobrażenia) już wcześniej istniejących skał magmowych i osadowych, a także do powstania licznych intruzji skał magmowych. W wyniku tych ruchów górotwórczych powstały góry znacznie przewyższające wysokością dzisiejsze Sudety. Następnie przez około 200 mln lat góry te były niszczone przez czynniki zewnętrzne. W wyniku działania erozji zostały niemalże całkowicie zrównane. Następnie na ich pozostałości nałożyły się nowe warstwy skał osadowych. Sudetów nie byłoby, gdyby nie ostatnia orogeneza – alpejska. To właśnie w czasie orogenezy alpejskie doszło do napięć w tej części kontynentu, w wyniku których pozostałości Sudetów popękały. Następnie niektóre z nich zapadły się, inne zaś zostały wydźwignięte. Ten rodzaj gór nazywamy górami zrębowymi. Pęknięcie to widać dobrze w postaci tzw. sudeckiego uskoku brzeżnego, który oddziela część wydźwigniętą do góry (Sudety), od części nie wydźwigniętej (Przedgórze Sudeckie). Tak więc Sudety należą do hercynidów, czyli gór powstałych w czasie orogenezy hercyńskiej, choć w dzisiejszej formie zostały wypiętrzone (ponownie) w czasie orogenezy alpejskiej.
Specyficzne miejsce w budowie Sudetów zajmują góry pochodzenia wulkanicznego. Po polskiej stronie spotkać je można głównie w Górach i na Pogórzu Kaczawskim, ale również i w Górach Wałbrzyskich czy Kamiennych możemy odnaleźć ślady dawnego wulkanizmu. Przez obszar Parku Krajobrazowego Chełmy na Pogórzu Kaczawskim wytyczono kolorem żółtym Szlak Wygasłych Wulkanów. Wiele z nich stanowi niezwykłe osobliwości przyrody i objętych zostało ochroną prawną. Dzięki nim obszar Gór i Pogórza Kaczawskiego zdobył sobie miano Krainy Wygasłych Wulkanów.
Pochodzenie nazwy Sudety
Sama nazwa Sudety po raz pierwszy pojawia się w II wieku n.e. w opisie Germanii i Sarmacji sporządzonym przez greckiego astronoma i geografa Klaudiusza Ptolemeusza. W opisie tym została wymieniona nazwa „Σούδητα” – Soudeta. W późniejszych wiekach w stosunku do Sudetów używano określenia Góry Czeskie (łac. Montes Bohemiae). W polskich publikacjach można spotkać się również z nazwą Góry Ryfejskie (łac. Rhipaeos Montes) – nazwa ta przypisywana jest także do dawnych nazw Sudetów, choć co do jej poprawności można mieć wiele wątpliwości. Współczesna nazwa Sudety upowszechniła się dopiero w nowożytności. Co ciekawe, po czeskiej stronie z powodów historycznych (skojarzenie z Sudetenlandem), zrezygnowano z używania nazwy Sudety i zastąpiono ją określeniem Krkonošsko-jesenická subprovincie.
Przyroda Sudetów
Sudety obejmują swoim zasięgiem południową część województwa dolnośląskiego. Pod względem przyrodniczym i krajobrazowym stanowią najbardziej wartościowy obszar w całym województwie. Na terenie polskich Sudetów funkcjonują dwa parki narodowe: Karkonoski Park Narodowy i Park Narodowy Gór Stołowych. Bogactwo przyrody, rozmaitość form skalnych, występowanie rzadkich gatunków, w tym również gatunków endemicznych (występujących tylko na danym terenie), było powodem zastosowania tej najwyższej formy ochrony przyrody. Na obszarze Sudetów funkcjonują także liczne parki krajobrazowe i rezerwaty przyrody, a także pomniki przyrody i obszary ochrony Natura 2000. Wiele gatunków sudeckich roślin jest objętych częściową lub całkowitą ochroną.
Obszar Sudetów należy do zlewisk trzech mórz: Morza Bałtyckiego, Morza Północnego i Morza Czarnego. Prawie cała polska część Sudetów znajduje się w dorzeczu Odry i zlewisku Morza Bałtyckiego. Czeska strona Karkonoszy i Gór Izerskich, a także część Gór Stołowych i Gór Orlickich znajdują się w dorzeczu Łaby i zlewisku Morza Północnego. Natomiast część Masywu Śnieżnika i Jesioników znajduje się w dorzeczu Dunaju i zlewisku Morza Czarnego. Ciekawostka, w Masywie Śnieżnika na Trójmorskim Wierchu znajduje się miejsce, gdzie zbiegają się zlewiska trzech mórz (Bałtyckiego, Północnego i Czarnego), stąd nazwa szczytu „Trój-morski” Wierch.
Zagospodarowanie turystyczne Sudetów
Sudety dzięki swoim walorom przyrodniczym, krajobrazowym, a także historycznym, są regionem niezwykle atrakcyjnym turystycznie. Turystów przyciągają tutaj niezwykłe formy skalne, wygasłe wulkany, malownicze przełomy rzek, wodospady i jaskinie. Oprócz tworów przyrody magnesem są również obiekty stworzone przez człowieka. Średniowieczne zamki, niezwykłe kościoły, tajemnicze podziemia, już od wielu lat przyciągają co roku setki tysięcy turystów. Sudety są obszarem górskim mocno zasiedlonym przez człowieka, a w niektórych miejscach również dość mocno przekształconym. Z powodu transgranicznego charakteru gór przez Sudety od wieków przetaczały się wojny, a to z kolei wymuszało budowę licznych obiektów obronnych i umocnień. Dziś zamki, forty czy schrony są same w sobie atrakcjami turystycznymi. Sudety są również górami bogatymi w surowce mineralne. Dawniej jedną z głównych gałęzi gospodarki była działalność wydobywcza. Dziś nieczynne kopalnie węgla kamiennego, złota czy nawet uranu udostępnione są dla turystów.
Sudety posiadają dość dobrze rozwiniętą sieć szlaków turystycznych. Najważniejszym szlakiem w Sudetach jest Główny Szlak Sudecki im. dr. Mieczysława Orłowicza (GSS), znakowany kolorem czerwonym. Przez Sudety przebiega równie ważny europejski długodystansowy szlak pieszy E3, znakowany kolorem niebieskim. Jeszcze przed wojną niektóre partie Sudetów były już bardzo dobrze zagospodarowane turystycznie. W XIX wieku, kiedy rodzi się turystyka we współczesnym rozumieniu tego słowa, Sudety były w zasadzie jedynymi istotnymi górami na terenie Królestwa Prus. Nie dziwi więc fakt, że swoje posiadłości zapragnęły tu mieć najznamienitsze pruskie rody, w tym również rodzina królewska. Z czasem rozrywka zarezerwowana tylko dla elit stała się również dostępna dla zwykłych ludzi. W II połowie XIX wieku pojawiają się pierwsze towarzystwa turystyczne, które wspierają rozwój turystyki. Powstają liczne schroniska, gasthausy i wieże widokowe, znakowane są pierwsze szlaki. Niestety część z przedwojennej bazy turystyczne została po wojnie zaniedbana i w efekcie zniszczona. Niewątpliwie do masowego rozwoju turystyki przyczyniła się również budowa sieci kolejowej w Sudetach.
