Jedna z najstarszych zachowanych map Śląska (Górnego i Dolnego Śląska). Mapa Śląska autorstwa nyskiego kartografa Martina Helwiga z 1561 roku. Ta niezwykła, pochodząca z połowy XVI wieku mapa, nazywana jest powszechnie „matką wszystkich śląskich map” lub „królową śląskich map”.
Mapa Śląska z 1561 roku
Bez wątpienia mapa Martina Helwiga należy do najsłynniejszych historycznych map Śląska. Wielokrotnie wydawana, powielana i przerabiana zdobyła sobie przydomek „matki wszystkich śląskich map”. O mapie Martina Helwiga mówi się również jako o najstarszej mapie Śląska, choć w rzeczywistości pierwszą (najstarszą) mapą była mapa Sebastiana Münstera z 1544 roku. Mapa Martina Helwiga jest więc drugą w kolejności najstarszą mapą Śląską.
Autorem mapy jest urodzony w 1516 roku w Nysie śląski kartograf Martin Helwig. Wyjątkowość jego dzieła polega na tym, iż była to pierwsza mapa Śląska opracowana na podstawie własnych obserwacji, pomiarów i informacji zebranych od miejscowej ludności. Informacje na temat topografii Śląska autor mapy gromadził w trakcie swoich licznych podróży po Śląsku przez kilka lat. Po raz pierwszy jego mapa została wydana w 1561 roku w Nysie. Prezentowany poniżej zdigitalizowany egzemplarz mapy pochodzi właśnie z tego historycznego pierwszego wydania.
Zdigitalizowana mapa dostępna jest również w zasobach Badischen Landesbibliothek – link
Obraz Śląska na mapie Martina Helwiga
Kilka słów na temat samej mapy. Przede wszystkim mapa Martina Helwiga należy do tzw. map przeglądowych. Wykonana została w technice drzeworytu, a jej kolejne kopie powstawały za pomocą klocków drzeworytowych. Skala mapy wynosi 1:550000. Mapa Martina Helwiga orientowana jest na południe, to znaczy, że górna ramka mapy wskazuje kierunek południowy. Z tego powodu Sudety znalazły się u góry, w przeciwieństwie do współczesnych map orientowanych zazwyczaj na północ, gdzie Sudety znajdują się na dole. Analogicznie na dole mapy znajduje się północ, po prawej zachód, a po lewej wschód. Taki widok (z Sudetami u góry) może wydawać się co najmniej dziwny dla współczesnego odbiorcy, ale dla autora mapy wydawał się bardziej naturalny. Przy takim orientowaniu mapy Górny Śląsk znajduje się rzeczywiście u góry, a Dolny Śląsk na dole. Odra, główna śląska rzeka, spływa też bardziej naturalnie – z góry na dół.
Mapa Martina Helwiga swoim obszarem obejmuje Górny i Dolny Śląsk, a także przygraniczne tereny m.in. fragmenty Górnych Łużyc i Wielkopolski. Sam obszar Śląska zaznaczony jest kolorem czerwonym, zaś pozostałe ziemie odróżnione są innymi kolorami. Na mapie znajduje się ponad 370 nazw geograficznych, z czego większość stanowią nazwy śląskich miejscowości. Wśród umieszczonych obiektów znajdują się również wsie, zamki, klasztory. Przy każdym z obiektów są ich graficzne reprezentacje (sygnaturki). Bogato zobrazowana jest również sieć rzeczna (42 rzeki z 34 nazwami). Na mapie nie ma natomiast naniesionych stawów, ani żadnych innych zbiorników wodnych. Góry zaznaczone są w formie kopczyków. Widać wyraźnie naniesiony łańcuch Sudetów z dominantą w postaci Śnieżki. Na mapie widzimy również zaznaczone lasy (głównie na północy Śląska), ale mają one charakter bardziej dekoracyjny. W dwóch narożnikach widzimy godła Czech i Polski, symbolizujące sąsiednie ziemie.
Jedną z większych ciekawostek mapy Martina Helwiga jest umieszczony na niej pierwszy, najstarszy wizerunek Ducha Gór. Słynnego władcy Karkonoszy, zwanego również Liczyrzepą lub Rzepiórem, który budził postrach wśród mieszkańców podgórskich terenów. Legendy i podania związane z Duchem Gór sięgają jeszcze czasów średniowiecza. Na łańcuchu Sudetów widzimy narysowaną kroczącą, rogatą postać, wspartą na tylnych łapach, a w przednich trzymającą długiego kija. Poniżej podpis Rübenczal. Wizerunek Liczyrzepy z mapy Helwiga utrwalił się jako jeden z możliwych wyglądów tej tajemniczej postaci, która zgodnie z podaniami potrafiła przybierać różne formy.
Oczywiście dzieło Martina Helwiga, jak na tak wczesne opracowanie, nie ustrzegło się również przed pewnymi błędami. Znajdziemy na niej kilka pomyłek i nieścisłości, ale w ogólnym wymiarze jest mapą poprawnie sporządzoną i dość wiernie odwzorowującą ówczesne zagospodarowanie terenu.
Kolejne wydania mapy Śląska Martina Helwiga
Pierwsze wydanie mapy Śląska z 1561 roku doczekało się kolejnych wydań, a także licznych przeróbek. Opracowana przez Martina Helwiga mapa posłużyła jako wzór i główne źródło informacji dla kolejnych kartografów. Zamieszczana była w atlasach wszystkich największych europejskich wydawców. Kolejne wydania tej mapy ukazywały się w latach: 1605, 1612, 1627, 1642, 1685, 1738, 1745, 1746, 1765 i 1776. Poniżej zamieszczam mapę wydaną w 1685 roku we Wrocławiu.
