Herb Dolnego Śląska – Pochodzenie i ciekawostki

Herb Dolnego Śląska (Śląska) i województwa dolnośląskiego. Czarny orzeł Piastów Śląskich na złotym tle. Skąd się wziął czarny orzeł w herbie województwa dolnośląskiego? Okazuje się, że należy on do jednych z najstarszych wizerunków piastowskich orłów. Współcześnie wykorzystywany jest także poza granicami Polski. Historia, pochodzenie i ciekawostki na temat herbu Śląska.

Współczesny herb Dolnego Śląska

Współczesny wygląd herbu województwa dolnośląskiego (powszechnie utożsamianego z Dolnym Śląskiem) został określony w uchwale Sejmiku Województwa Dolnośląskiego nr XLVII/810/09 z 17 grudnia 2009 roku. W przyjętej uchwale czytamy, że herbem województwa dolnośląskiego jest:

„W polu złotym orzeł czarny; przez tułów i skrzydła orła przepaska sierpowa srebrna, na niej pośrodku takiż krzyż.”

Wspomniana w uchwale przepaska sierpowa, rozpostarta pomiędzy skrzydłami orła i zwieńczona krzyżem, nazywana jest powszechnie przepaską henrykowską (od księcia śląskiego Henryka I Brodatego). Przy okazji należy wspomnieć, iż w heraldyce nie ma barwy żółtej, tylko jest złota, analogicznie nie ma barwy białej, tylko jest srebrna. Fachowo w heraldyce nie mówimy też o „kolorach”, tylko o „barwach”. W związku z tym oficjalne barwy herbu Dolnego Śląska to: czarny i złoty. Tylko dla uproszczenie czasem mówi się o kolorze żółtym. Uchwała określa również konkretne proporcje herbu i zastosowane kolory (barwy) w identyfikacji wizualnej.

Wspomniana wyżej uchwała określa również oficjalną flagę województwa dolnośląskiego:

„Flagę heraldyczną Województwa Dolnośląskiego stanowi płat materii o proporcjach 5 : 8 w kolorze żółtym (złotym) z umieszczonym na środku flagi godłem herbowym Województwa Dolnośląskiego.”

Uchwalony w 2009 roku herb województwa dolnośląskiego zastąpił stary herb obowiązujący od 2000 roku. Stary herb (poniżej) został uchwalony po wprowadzeniu nowego podziału administracyjnego kraju, w wyniku którego powstało 16 dużych województw, w tym województwo dolnośląskie. Stary herb został zmieniony, ponieważ do jego formy miała zastrzeżenia Komisja Heraldyczna MSWiA.

Historia śląskiego orła – Herbu Dolnego Śląska

Historycznie po raz pierwszy wizerunek śląskiego orła pojawia się na pieczęci księcia opolskiego Kazimierza I z 1226 roku. Na pieczęci widzimy uzbrojonego księcia, jadącego konno, z podniesionym do góry mieczem i tarczą, na której widać rozpiętego orła.

Na wyżej zamieszczonej pieczęci widzimy co prawda tylko fragment orła, jednak wyraźnie jest on pozbawiony charakterystycznej tzw. przepaski henrykowskiej, czyli półksiężyca zwieńczonego krzyżem. Półksiężyc z krzyżem pojawiał się już wcześniej na pieczęciach Piastów Śląskich, jednak samodzielnie, bez orła. Choć nosi on nazwę „przepaski henrykowskiej”, w nawiązaniu do księcia Henryka I Brodatego, to można go już dostrzec na pieczęci jego ojca Bolesława I Wysokiego.

Po raz pierwszy wizerunek śląskiego orła wraz przepaską henrykowską pojawia się na pieczęciach księcia Henryka II Pobożnego w dokumentach z 1228 i 1234 roku. Na tarczy księcia widzimy wizerunek orła zbliżony już do współczesnego. Orzeł posiada rozpiętą pomiędzy skrzydłami wstęgę w kształcie półksiężyca zwieńczoną krzyżem.

Zamieszczone wyżej pieczęcie oraz wizerunki orłów Piastów Śląskich pochodzą z XIX-wiecznej publikacji pt. „Pomniki książęce Piastów lenników dawnej Polski […]”.

Natomiast najstarszy znany wizerunek orła Piastów Śląskich w barwach pochodzi z dzieła Codex Manesse. Jest to wydany na początku XIV wieku zbiór średniowiecznej niemieckiej poezji, spisany na pergaminie i opatrzony bogatymi ilustracjami. Na jednej z ilustracji znajduje się książę wrocławski Henryk IV Prawy (Probus). Przedstawiony jest on jako zwycięzca turnieju rycerskiego, odbierający wieniec z rąk dam. Z boku trzyma tarczę, na której znajduje się czarny orzeł, ze srebrną przepaską, na złotym tle. To właśnie te barwy (czarny i złoty) stały się głównymi barwami całego Śląska. Wykorzystywane były również w kolejnych herbach reprezentujących region. Orzeł Probusa stał się również głównym wzorem do stworzenia współczesnego herbu województwa dolnośląskiego.

Również w innej (późniejszej) XIV-wiecznej ikonografii pojawia się wizerunek czarnego orła na złotym tle. Mowa jest o tzw. Kodeksie lubińskim, rękopisie spisanym w 1353 roku, opowiadającym o legendach związanych ze św. Jadwigą Śląską (żoną księcia śląskiego Henryka I Brodatego).

Czarny orzeł na złotym tle z biegiem czasu ugruntował swoją pozycję jako symbol reprezentujący cały Śląsk. Wykorzystywany był również przez niektóre z kolejnych linii Piastów Śląskich np. książąt żagańskich. Pojawił się również w herbie stolicy Śląska – Wrocławiu.

Ukształtowany w średniowieczu herb Dolnego Śląska (Śląska) przetrwał kolejne zmiany polityczne i społeczne zachodzące w regionie. Z chwilą przejścia Śląska do Królestwa Czech stał się jednym z herbów ziem Korony Czeskiej. Herb Śląska zachował się także po wojnach śląskich, kiedy to większa część Śląska została włączona do Królestwa Prus.

Herb Górnego Śląska

Czarny orzeł Piastów Śląskich na złotym tle stał się symbolem całego Śląska, ale i również Dolnego Śląska. Tymczasem dla Górnego Śląska wykrystalizował się odrębny herb, składający się ze złotego orła na błękitnym tle. Wywodzi się on bezpośrednio z herbów linii Piastów górnośląskich. Współcześnie znajduje się on również na herbach województwa opolskiego i śląskiego.

Herb Dolnego Śląska w innych herbach

Współcześnie herb Dolnego Śląska (Śląska) znajduje się również powszechnie w innych herbach należących do jednostek samorządu terytorialnego województwa dolnośląskiego. Poniżej zamieszczam tylko kilka przykładów.

Co ciekawe, herb Dolnego Śląska znajdziemy także w herbach miast i powiatów położonych poza województwem dolnośląskim, ale wciąż znajdujących się na historycznym obszarze Dolnego Śląska. Dobrym przykładem są tu herby Nowej Soli i Zielonej Góry w województwie lubuskim.

Herb Śląska poza granicami Polski

Należy przypomnieć, że część historycznych ziem Śląska wciąż znajduje się na terytorium Republiki Czeskiej, m.in. Śląsk Opawski, część Śląska Cieszyńskiego, skrawki Dolnego Śląska oraz tzw. Kraik Hulczyński. Republika Czeska (jako kraj) składa się z trzech historycznych ziem: Czech właściwych, Moraw i Śląska. Daje temu wyraz również państwowy herb, tzw. Wielki Herb Czech, w którym na jednym z pól znajduje się śląski piastowski orzeł, wprost nawiązujący do godła Śląska. W zasadzie należałoby powiedzieć, że jest to śląska orlica (czes. Slezská orlice), gdyż w czeskiej heraldyce orzeł z jedną głową oznacza postać żeńską (orlica), a z dwoma męską (orzeł).

Herb Śląska znajduje się również w herbach dwóch czeskich krajów (odpowiednik polskich województw), które swoim terytorium obejmują historyczne ziemie Śląska.

Herb Śląska znajduje się również w herbie czeskiego miasta Jesionik (czes. Jeseník), które historycznie leży na Dolnym Śląsku.

Herb Śląska znajduje się również u naszych zachodnich sąsiadów, a dokładnie w herbie niemieckiego powiatu Görlitz (niem. Landkreis Görlitz). Stało się tak, ponieważ po zakończonych wojnach napoleońskich zwycięskie Prusy oderwały od Królestwa Saksonii (popierającego wcześniej Napoleona) m.in. część Górnych Łużyc. Ziemie te zostały włączone do pruskiej prowincji śląskiej (niem. Provinz Schlesien). Tak było aż do 1945 roku. Tym samym do dziś wielu Niemców utożsamia miasto Zgorzelec (niem. Görlitz) z Dolnym Śląskiem, choć historycznie leży ono na Górnych Łużycach.

Jeszcze ciekawiej jest z herbem niemieckiej Żytawy (niem. Zittau), w którym również znajdziemy piastowskiego śląskiego orła! Tu należy podkreślić, iż w odróżnieniu do Zgorzelca, Żytawa nie została włączona do pruskiej prowincji śląskiej. Piastowski orzeł w herbie Żytawy jest jeszcze w spadku po księciu Henryku I Jaworskim, który na krótki czas objął rządy w tej części Łużyc po 1319 roku. Książę przy okazji nadał miastu herb, w którym znalazł się także orzeł Piastów Śląskich.

No i na sam koniec herb Liechtensteinu. Tak, w herbie tego małego państwa wciśniętego pomiędzy Austrię i Szwajcarię, również znajdziemy godło Śląska. Ma ono związek z herbem rodu Liechtensteinów, który dawniej posiadał swoje posiadłości również na Śląsku.

Słowem podsumowania należy zwrócić uwagę, że w tradycji polskiej czarny orzeł śląski występuje przeważnie bez korony, a na herbach zagranicznych jest on często ukoronowany.